Rola obywatela w Polsce. Co mówi o nas Konstytucja?

Obserwując debatę na temat polskiej Konstytucji oraz ustroju naszego państwa, bardzo często można zauważyć, że osoby publiczne odwołują się w swoich wypowiedziach oraz publikacjach do konkretnych rozwiązań zawartych w ustawie zasadniczej. Dochodzi do przywoływania przepisów związanych z kompetencjami oraz funkcjonowaniem najważniejszych organów państwa i wokół tego koncentruje się dyskusja dotycząca tego najważniejszego aktu prawnego. Jest to w pełni zrozumiałe ze względu na to, że Konstytucja zawiera szereg rozwiązań decydujących o funkcjonowaniu państwa, które są następnie doprecyzowane w innych aktach normatywnych, takich jak ustawa czy rozporządzenie. Jednakże rozpoczynając rozważania dotyczące ustroju kraju, należy zastanowić się nad tym, jaką pozycję zajmuje w nim każdy z nas oraz jaki mamy wpływ na otaczającą nas rzeczywistość.

Polska dobrem wspólnym wszystkich obywateli

Sięgając po polską Konstytucję czytelnik w pierwszym zdaniu dowiaduje się, że Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Przepis ten stanowi jedną z podstawowych zasad polskiego ustroju i w celu zrozumienia tego, w jaki sposób jest ona realizowana w konkretnych przepisach prawa, należy zastanowić się, co tak naprawdę znaczy, że nasze państwo jest dobrem wspólnym wszystkich jego obywateli. Przeglądając Konstytucję, nie znajdziemy w niej definicji pojęcia dobra wspólnego, jednak, z uwagi na kluczowy charakter tego przepisu, zrozumienie go jest konieczne do prawidłowego określenia ustroju, jaki funkcjonuje w Polsce.

Zgodnie z treścią omawianego przepisu państwo ma służyć wszystkim obywatelom do realizacji ich praw i wolności. Każdy z nas powinien mieć poczucie, że może się spełniać w ramach struktury państwowej, tworząc przy okazji jedną wspólnotę, która jest dobrem wszystkich osób ją tworzących. W związku z czym wszelka władza oraz organy państwa powinny mieć legitymację otrzymaną od obywateli, bowiem to oni tworzą Rzeczpospolitą. Tym samym ustawodawca zdecydował o republikańskiej formie ustroju państwa polskiego, która oznacza sprawowanie władzy w państwie przez obywateli za pomocą swoich przedstawicieli. Sposób, w jaki zostało to rozwiązane w Polsce, zostanie przedstawiony w dalszej części artykułu.

Kto tak naprawdę tworzy tę wspólnotę?

Znając już zasadę, że Rzeczpospolita Polska powinna być rozumiana jako wspólnota wszystkich obywateli, warto poświęcić chwilę na wyjaśnienie, kto tak naprawdę tworzy tę wspólnotę, a więc kim jest obywatel Polski? Zgodnie z najbardziej uproszczoną definicją obywatelstwo oznacza przynależność danej osoby do określonego państwa. Wiąże się z tym posiadanie praw i obowiązków wobec tego państwa, równocześnie państwo ma szereg praw i obowiązków w stosunku do obywatela.

Konstytucja rozstrzyga kwestię przynależności danej osoby do państwa polskiego w treści art. 34, który stanowi, że obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Zatem należy uznać, że autorzy Konstytucji odwołali się tutaj do zasady dziedziczności obywatelstwa. Bez względu na pochodzenie etniczne potomek obywateli polskich jest zgodnie z Konstytucją obywatelem naszego kraju.

Należy zauważyć, że nie jest to jedyne możliwe rozwiązanie w tej sprawie. W innych krajach mamy do czynienia z prawem, które stanowi, że o nabyciu obywatelstwa decyduje prawo ziemi. Oznacza to, że dziecko uzyskuje obywatelstwo państwa, na terytorium którego się rodzi, i pochodzenie jego rodziców nie ma w tym przypadku znaczenia. Najbardziej znanym przykładem państwa, w którym takie prawo funkcjonuje, są Stany Zjednoczone Ameryki, ale obowiązuje ono także m.in. w Chile, Brazylii, Argentynie, Meksyku czy Kanadzie. W Polsce jednak zdecydowano się na alternatywny sposób nabycia obywatelstwa, jakim jest zasada jego dziedziczności.

Jednocześnie nie jest to jedyny sposób, w jaki dana osoba może stać się obywatelem Rzeczypospolitej, jednak pozostawiono tu pole do późniejszego sprecyzowania tych zagadnień w formie ustawy, nie decydując się na zapisanie ich w Konstytucji. Takie rozwiązanie powoduje, że dokonywanie zmian w zakresie innych sposobów nabywania obywatelstwa polskiego jest znacznie uproszczone i nie wymaga zmiany Konstytucji - wystarczy zmienić ustawę, w związku z czym każdy Parlament w zależności od swojej woli może odpowiednio ograniczać lub rozszerzać możliwość ubiegania się o polskie obywatelstwo. W związku z możliwością wprowadzenia skrajnych rozwiązań w tym zakresie można zastanowić się, czy zostało to rozstrzygnięte w sposób prawidłowy. Przykładem takiego rażącego rozwiązania może być zniesienie wymogów związanych z czasem przebywania cudzoziemca w kraju, znajomością jego kultury i języka lub też przeciwnie, zaostrzenie tych reguł w sposób, który sprawi, że uzyskanie obywatelstwa przez mieszkających i pracujących długie lata w Polsce obcokrajowców stanie się w praktyce niemożliwe.

Należy jednak zauważyć, że niezależnie od tego, jaką mamy opinię w tej kwestii, każda ustawa powinna być zgodna z polskim systemem prawnym oraz jego zasadami konstytucyjnymi, które powinny odpowiednio chronić przed radykalnymi rozwiązaniami w tej sprawie. Przede wszystkim podkreślenia wymaga fakt, że polska Konstytucja nie przewiduje możliwości pozbawienia danej osoby obywatelstwa, w związku z czym wszelkie zmiany w zakresie sposobu jego nabywania nie będą miały wpływu na osoby, które już są obywatelami naszego kraju. Jedyną możliwością, jaką przewidzieli autorzy ustawy zasadniczej, jest zrzeczenie się obywatelstwa przez jego posiadacza.

Sposoby nabywania polskiego obywatelstwa

Chcąc dobrze zrozumieć, kto może zostać obywatelem, Polski warto zastanowić się nad tym, jakie reguły obowiązują obecnie. W tym celu należy sięgnąć po ustawę z 2 kwietnia 2009 roku o obywatelstwie polskim. Określa ona sposoby nabycia obywatelstwa polskiego, wyróżniając: nabycie z mocy prawa, nadanie obywatelstwa polskiego, jego uznanie oraz przywrócenie. Najważniejszy sposób nabycia, z mocy prawa, został określony w Konstytucji i dotyczy sytuacji, gdy co najmniej jeden z rodziców dziecka jest obywatelem polskim. Ponadto do nabycia z mocy prawa dochodzi, gdy rodzice są nieznani, nie posiadają żadnego obywatelstwa lub ich obywatelstwo jest nieokreślone, a do narodzin doszło na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Należy także wyróżnić nabycie obywatelstwa przez przysposobienie czy też znalezienie małoletniego na terytorium państwa, gdy jego rodzice są nieznani. Dziecko takie niezależnie od jego pochodzenia staje się z mocy prawa obywatelem Polski. Przykładowo, gdyby doszło do znalezienia dziecka, które mogło przekroczyć naszą granicę jako uchodźca, a jego rodziców nie udałoby się ustalić, to stanie się ono z mocy prawa obywatelem naszego kraju.

Inną kategorię nabycia obywatelstwa z mocy prawa określa ustawa o repatriacji, która reguluje możliwości powrotu do Polski osób, które zostały przymusowo przesiedlone w głąb Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich lub są potomkami takich osób.

Nadanie obywatelstwa polskiego jest z kolei czynnością, która wymaga wniosku cudzoziemca, a wyrażenie zgody lub odmowa jego nadania należy do kompetencji Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i następuje w formie odpowiedniego postanowienia. Ustawa określa tryb nadania obywatelstwa, jednak fakt, że dokonuje tego Prezydent wynika z Konstytucji i należy to do jego wyłącznych uprawnień. Czym innym jest zaś uznanie cudzoziemca za obywatela Polski, ponieważ w tym przypadku znaczenie będzie miało spełnienie warunków przewidzianych przez ustawę, a decyzja w tej sprawie należy do wojewody właściwego ze względu na miejsce zamieszkania wnioskodawcy. Ponadto ustawa przewiduje możliwość ubiegania się o przywrócenie obywatelstwa polskiego i dotyczy to osób, które utraciły je na podstawie poprzednio obowiązujących ustaw.

Warto zatem rozumieć różnicę między sytuacją, w której cudzoziemiec będzie ubiegał się o nadanie obywatelstwa polskiego, a taką, gdy postępowanie będzie dotyczyło wniosku o uznanie bądź przywrócenie obywatelstwa. Rozpatrzenie wniosku o nadanie obywatelstwa polskiego jest określone w Konstytucji jako wyłączny przywilej Prezydenta, a ustawa służy do sprecyzowania postępowania w tej sprawie. Tymczasem uznanie oraz przywrócenie obywatelstwa są sposobami jego nabycia przewidzianymi wyłącznie przez ustawę i mogą być modyfikowane w zwykłym trybie ustawodawczym. Jak zostało wcześniej wspomniane, Konstytucja chroni obywatelstwo każdego z jego posiadaczy, przewidując jedynie możliwość zrzeczenia się go. Dodatkowo warto podkreślić, że zgodę w tym zakresie wyraża Prezydent i jest to również jego wyłączna prerogatywa wynikająca z ustawy zasadniczej.

Sposób wykonywania władzy przez obywateli

Czytając polską Konstytucję, można się dowiedzieć, że cała władza zwierzchnia należy do Narodu, jednak by zrozumieć, czym jest określony w ten sposób Naród, należy wrócić do preambuły poprzedzającej postanowienia tego aktu prawa. Autorzy Konstytucji zastosowali tam sformułowanie „my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej”, zatem słowa o władzy zwierzchniej należącej do Narodu należy rozumieć jako władzę wszystkich obywateli kraju.

Po wyjaśnieniu, w jaki sposób człowiek staje się obywatelem Polski, można przejść do rozważań na temat tego, z czym się to wiąże. To, że władza zwierzchnia należy do obywateli, decyduje tak naprawdę o ustroju naszego państwa. Naród realizuje swoją wolę w sposób bezpośredni lub przez swoich przedstawicieli, którzy mają odpowiednią legitymację do tego, by kształtować prawo obowiązujące w kraju. Konstytucja jednocześnie stoi na straży, by nie doszło do sytuacji, w której jeden z organów państwa skupia zbyt dużo władzy, w związku z czym w dalszych jej rozdziałach zawarte są mechanizmy chroniące przed taką sytuacją. Jednocześnie należy zauważyć, że bezpośrednia forma sprawowania władzy zwierzchniej przez Naród jest w Polsce czymś wyjątkowym i rzadko wykorzystywanym. Zdecydowano, że podstawowym rozwiązaniem będzie podzielenie władzy między organa państwa, a przedstawicielami Narodu będą posłowie oraz senatorowie, ponieważ to oni uchwalają w Polsce prawo, które wyraża wolę obywateli. Zgodnie z Konstytucją ich mandat jest wolny, to znaczy, że nie ograniczają ich instrukcje wyborców oraz że samodzielnie decydują o tym, w jaki sposób realizować wolę Narodu. Na podstawie prawa uchwalanego przez Sejm I Senat władzę należącą do obywateli sprawują organa państwa.

Realizacja władzy zwierzchniej Narodu bezpośrednio jest przewidziana przez polską Konstytucję w sposób ograniczony, ponieważ zawarto w niej jedynie dwie formy takiego sprawowania władzy. Pierwszą z nich jest udział w ogólnopolskim referendum, które przewidziane jest w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa, w sprawie wyrażenia zgody na przekazanie kompetencji organów państwa organizacji ponadnarodowej oraz w sprawie zmiany rozdziałów I, II i XII Konstytucji (dotyczących Rzeczypospolitej, wolności, praw i obowiązków człowieka i obywatela oraz zmiany Konstytucji). Jednocześnie decyzja o przeprowadzeniu takiego referendum należy do organów państwa.

Drugą z form demokracji bezpośredniej przewidzianych w polskim systemie prawnym jest obywatelska inicjatywa ustawodawcza. Grupa 100 tysięcy obywateli mających prawo wybierania do Sejmu może w trybie przewidzianym przez ustawę podjąć inicjatywę uchwalenia projektu obywatelskiego ustawy, jednak również w tym przypadku decyzja należy ostatecznie do organów państwa. Praktyka wskazuje, że realizacja władzy zwierzchniej przez Naród w sposób bezpośredni jest w Polsce bardzo zaniedbana, a szansa na chociażby przeprowadzenie referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa w obecnej sytuacji politycznej jest w zasadzie żadna. Podobnie próby wniesienia projektu ustawy przez obywateli często kończą się jego odrzuceniem już podczas pierwszego czytania w Sejmie i nawet nie zyskują przestrzeni do szerszej debaty publicznej.

Próbując zatem odpowiedzieć na pytanie zawarte we wstępie do niniejszego artykułu, należy podkreślić, że to my, obywatele Polski, tworzymy Naród, który tak naprawdę ma władzę zwierzchnią w naszym kraju, i to od nas zależy, w jaki sposób będziemy wykorzystywać możliwości, jakie stwarza nam funkcjonowanie w demokratycznym państwie prawa. Często można odnieść wrażenie, że tworzenie prawa odbywa się poza nami, a nasz wpływ jest ograniczony. Można jednak zastanowić się, czy nie dzieje się tak ze względu na to, że nie uczestniczymy aktywnie w społeczeństwie obywatelskim. Pamiętać należy, że z obywatelstwem wiążą się odpowiednie prawa i obowiązki wobec państwa i dotyczą one także kształtowania otaczającej nas rzeczywistości. To od nas zależy, w jakim stopniu skorzystamy z przysługujących nam praw. Warto zatem zadbać o to, żeby osoby sprawujące władzę w naszym imieniu rzeczywiście były przedstawicielami całego społeczeństwa, ponieważ to my decydujemy o tym, kto nas reprezentuje.

Źródła:

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (tj. Dz. U. z 1997 r. Nr 78,poz. 483, z 2001r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471, z 2009 r., Nr 114, poz. 946)

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, komentarz pod redakcją Piotra Tulei, wydanie 2 z 2021, wydawnictwo Wolters Kluwer

Ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim (tj. Dz. U. z 2022 r.poz. 465)

✅ Korekta: dr Beata Zając

Szymon Novljaković

---

Członek Komisji Rewizyjnej oraz zespołu redakcyjnego. Prawnik, publicysta, popularyzator – w swoich tekstach stara się w przystępny sposób przedstawiać zawiłości polskiego prawa.

Przeczytaj więcej: